CƠ CHẾ PHÒNG VỆ TÂM LÝ: TỪ TỔN THƯƠNG ĐẾN SỰ PHỤC HỒI TRONG TÂM LÝ HỌC TÍCH CỰC

Thứ tư - 10/09/2025 02:04

Trong lĩnh vực tâm lý học, cơ chế phòng vệ tâm lý (psychological defense mechanisms) là một phần quan trọng của cách não bộ con người ứng phó với căng thẳng và tổn thương.

CƠ CHẾ PHÒNG VỆ TÂM LÝ: TỪ TỔN THƯƠNG ĐẾN SỰ PHỤC HỒI TRONG TÂM LÝ HỌC TÍCH CỰC

Trong bài viết này, chúng tôi sẽ chia sẻ đến quý vị những nội dung tập trung vào việc khám phá không chỉ những khía cạnh tiêu cực của các cơ chế này mà còn cách chúng có thể được chuyển hóa thành nguồn lực cho sự phát triển cá nhân và hạnh phúc bền vững. Chúng ta sẽ khám phá sâu sắc về cơ chế kích hoạt phòng vệ, tránh né và nghi ngờ đối phương ở những cá nhân từng trải qua tổn thương tâm lý – có thể xuất phát từ mối quan hệ tình cảm, đối tác kinh doanh, hoặc các trải nghiệm cuộc sống dẫn đến mất lòng tin. Chúng tôi sẽ phân tích cơ chế này dưới lăng kính khoa học, xác định nguyên nhân, và đề xuất các giải pháp dựa trên tâm lý học tích cực để giúp cá nhân vượt qua, trở nên thoải mái hơn và sống một cuộc đời nhẹ nhàng, hạnh phúc hơn, mà đôi khi chính người đang mắc phải cũng không hề hay biết rằng mình đã và đang vướng mắc cơ chế này trong chính tâm trí của mình một cách vô hình.
Cơ chế kích hoạt phòng vệ tâm lý: một phản ứng tự nhiên của não bộ là gì ?
Cơ chế phòng vệ tâm lý được Sigmund Freud và sau này là con gái ông, Anna Freud, mô tả như những chiến lược vô thức mà cái tôi (ego) sử dụng để bảo vệ bản thân khỏi nỗi đau cảm xúc. Trong ngữ cảnh tổn thương, các cơ chế như tránh né (avoidance) và nghi ngờ (suspicion) trở thành những "lá chắn vô hình" – chúng hoạt động mà không cần sự nhận thức có chủ đích, giúp cá nhân tránh tái trải nghiệm nỗi đau nhưng đồng thời có thể cản trở sự kết nối và hạnh phúc.
Từ góc nhìn khoa học thần kinh, cơ chế này liên quan đến hệ limbic – trung tâm cảm xúc của não bộ. Khi một cá nhân trải qua tổn thương (ví dụ: bị phản bội trong mối quan hệ hoặc mất lòng tin vào đối tác kinh doanh), vùng amygdala (hạch hạnh nhân) – bộ phận chịu trách nhiệm phát hiện mối đe dọa – được kích hoạt mạnh mẽ. Nghiên cứu sử dụng hình ảnh não bộ (fMRI) cho thấy rằng, sau tổn thương, amygdala tăng cường phản ứng với các kích thích tương tự, dẫn đến tình trạng "hypervigilance" (cảnh giác quá mức). Điều này kích hoạt hệ trục HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal axis), giải phóng cortisol – hormone căng thẳng – khiến cơ thể ở trạng thái "chiến đấu hoặc chạy trốn" (fight-or-flight).
Cụ thể hơn, tránh né xảy ra khi não bộ hình thành các liên kết tiêu cực qua học tập cổ điển (classical conditioning), tương tự mô hình Pavlov.
Ví dụ, nếu một người từng bị lừa dối trong tình yêu, bất kỳ dấu hiệu thân mật nào từ đối phương mới cũng có thể kích hoạt phản ứng tránh né vô thức, như rút lui cảm xúc hoặc tránh giao tiếp sâu. Nghi ngờ, mặt khác, là một dạng dự phòng (projection) – theo lý thuyết của Freud – nơi cá nhân chiếu rọi nỗi sợ hãi nội tại lên người khác, coi họ là mối đe dọa tiềm ẩn. Nghiên cứu từ Tạp chí Tâm lý học Nhân cách và Xã hội (Journal of Personality and Social Psychology) cho thấy rằng, những người có lịch sử tổn thương thường có mức độ "attachment anxiety" cao hơn, dẫn đến hành vi nghi ngờ kéo dài mà họ không nhận ra, vì nó được não bộ coi là cơ chế sinh tồn.
Những cơ chế này không phải là "lỗi" mà là sản phẩm của sự thích nghi tiến hóa: não bộ ưu tiên bảo vệ để tránh tái tổn thương. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại, chúng có thể trở thành rào cản vô hình, khiến cá nhân sống trong trạng thái cô lập cảm xúc, mất cơ hội kết nối thực sự.
Nguyên nhân gốc rễ: từ tổn thương đến mất lòng tin
Nguyên nhân chính của cơ chế này nằm ở các trải nghiệm tổn thương tâm lý (psychological trauma), có thể là cấp tính (như bị phản bội đột ngột) hoặc mãn tính (như lạm dụng kéo dài). Theo mô hình "Adverse Childhood Experiences" (ACEs) của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ (CDC), tổn thương sớm trong cuộc đời – như mất mát gia đình hoặc thất bại trong mối quan hệ – làm thay đổi cấu trúc não bộ, giảm kích thước vùng hippocampus (liên quan đến trí nhớ và điều chỉnh cảm xúc), dẫn đến khó khăn trong việc hình thành lòng tin mới.
Trong mối quan hệ, mất lòng tin với "nửa kia" hoặc đối tác có thể xuất phát từ:

Phản bội cảm xúc hoặc tài chính: Dẫn đến nghi ngờ như một cách tự bảo vệ, theo lý thuyết "Betrayal Trauma Theory" của Jennifer Freyd.
Mất mát xã hội: Như thất bại trong kinh doanh hoặc bị lừa đảo, kích hoạt tránh né để tránh rủi ro tương tự.
Yếu tố cá nhân: Di truyền (ví dụ: biến thể gen liên quan đến serotonin) kết hợp với môi trường, làm tăng nguy cơ phát triển cơ chế phòng vệ mạnh mẽ.

Kết quả là, cá nhân có thể rơi vào vòng lặp: tránh né dẫn đến cô lập, nghi ngờ dẫn đến xung đột, củng cố thêm tổn thương và mất lòng tin sâu hơn.
Hậu quả và tác động đến cuộc sống
Mặc dù bảo vệ tạm thời, các cơ chế này có thể dẫn đến trầm cảm, lo âu, và giảm chất lượng cuộc sống. Nghiên cứu từ Hiệp hội Tâm lý Mỹ (APA) chỉ ra rằng, những người có cơ chế tránh né cao thường báo cáo mức độ hạnh phúc thấp hơn 20-30%, vì họ bỏ lỡ các trải nghiệm tích cực như sự kết nối xã hội – yếu tố cốt lõi của hạnh phúc theo lý thuyết "Broaden-and-Build" của Barbara Fredrickson trong tâm lý học tích cực.

Vậy giải pháp nào để giải quyết và loại bỏ cơ chế phòng vệ tâm lý này để có cuộc sống hạnh phúc hơn ? xin mời bạn đọc tiếp trong link:

Tác giả bài viết: Ts Nguyễn Hữu Thi

VIỆN TÂM LÝ HỌC TÍCH CỰC & PHÁT TRIỂN GIÁO DỤC (IPPED)

Giấy phép số: 304/QĐ-HKHTLGDVN, Cấp tại BỘ KHCN.
Chịu trách nhiệm: GS - TS Nguyễn Công Khanh (Viện trưởng)
Số tài khoản: 6662552666 - Ngân hàng SHB - Chủ tk: Nguyễn Công Khanh
Địa chỉ: Số 15A, hẻm 32/15/23 An Dương, Yên Phụ, Tây Hồ, Tp Hà Nội
Điện thoại: +84-0904 218 270 +84-0866 1800 45
Email: info@ipped.vn
Website: https://ipped.vn

Tags: CƠ CHẾ PHÒNG VỆ TÂM LÝ, TỪ TỔN THƯƠNG, ĐẾN SỰ PHỤC HỒI, TRONG TÂM LÝ HỌC, TÍCH CỰC

Ý kiến bạn đọc

Bạn cần đăng nhập với tư cách là Thành viên chính thức để có thể bình luận

Những tin mới hơn

Những tin cũ hơn

CHỨC NĂNG VÀ NHIỆM VỤ CỦA VIỆN TÂM LÝ HỌC TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN GIÁO DỤC (IPPED)

Chức năng và nhiệm vụ của IPPED được xây dựng một cách bài bản, toàn diện, kết hợp giữa nghiên cứu, thực tiễn và đổi mới công nghệ, nhằm mang lại giá trị thiết thực cho cá nhân và cộng đồng. Dưới đây là những trọng tâm chiến lược, được thiết kế để dẫn dắt hành trình chữa lành tâm hồn và xây dựng một...